نگرش اجمالی به انارک - وبلاگ تینتا

به گزارش وبلاگ تینتا، آنچه در پیش رو دارید اثری است از اینجانب که بدنبال مطالعاتی در خصوص انارک (از توابع نائین) بویژه مطالعه کتاب انارک نوشته آقای محمد علی ابراهیمی انارکی نگاشته شده است . با خواندن این مقوله شما می توانید به اطلاعات جامعی در خصوص این شهر ومردم دوست داشتنی آن پیدا کنید.بزودی این مجموعه بصورت مجلد به بازار خواهد آمد

نگرش اجمالی به انارک

آنچه در پیش رو دارید اثری است از اینجانب که بدنبال مطالعاتی در خصوص انارک (از توابع نائین) بویژه مطالعه کتاب انارک نوشته آقای محمد علی ابراهیمی انارکی نگاشته شده است . با خواندن این مقوله شما می توانید به اطلاعات جامعی در خصوص این شهر ومردم دوست داشتنی آن پیدا کنید.بزودی این مجموعه بصورت مجلد به بازار خواهد آمد

پیشگفتار

قرن ها پیش، بزرگ مـردان و شیر زنانی با سـکونت در گوشـه ای از کویـر مـرکـزی ایـران حماسـه ای بزرگ را بنـا نهـادنـد که تا به امروز جاری است آنان با دستان پر توان خویش ، خشونت کویر راتدبیر کردند.از دل زمینهای تفتیده، چشمه هایی جوشان جاری شد، آب انبارها به یاری قناتها تشنـگان در جهت راسیراب نمودند، بوته های سبز در مـزارع وسپـس درخـتان تنومند در باغات سر بر افراشتند، سپس مهاجران در کنار بومیان رحل سکونت افکندند ، برای خود سرپناهی ساختند که خشت وگل آن بدست خودشان تهیه شده بود. در سرکـوب یورش یاغیان در ادوار مختلف با یکدیگر ، همدل و همرزم شدند ، خسته از رزم ولـی با سینه ای ستبر از عزت وافتخار ، دل کوهها را برای رسیدن به کانی های با ارزش شکافتند . اگرچه به تکه نانی ساختند ولی ذوقشان از سر سوزنها فراتـر می رفت بدین سان آن حماسه ماندگاری خود را حفظ کرد،حماسه ای بنام انارک که جوانان امـروزی به آن افتخار می نمایند،حتی آنانی که به هر علت از دیار خود دور مانده اند .آنچه می خوانید نگرشی اجمالی بر این دیار است.

تاریخچه

انارک ، سرز مینی است محصور در میان چند کوه ، در دل کویر.

در ابتدا ضمیمه سمنان بوده است ،از سال 129 و بمدت 35 سال تیول(1) شخصی بنام حاج مجدالدوله مهدی قلی خان می گردد، در ادامه تحت فرمان یزد قرار گرفته واکنون تحت تابعیت استان اصفهان قرار گرفته است .

بنای اولین خشت آنرا به محمد پهلوان نسبت می دهند، پهلوان دلیری که درزمان شاه عباس صفوی می زیسته ، وبعلت نا امنی حاصل از حمله بلوچ ها به این مکان روی آورده ودر این سرزمین سکنی گزیده است. نسب او به ملا ذکریای بیرجندی می رسد.

نام انارک

در باب وجه تسمیه انارک سخنها رفته است .

گروهی نام آنرا همانند نام بسیاری از نقاط دیگر ایران زمین ، حاصل علاقه وافر ایرانیان به انتساب محل زندگی خود به میوه ها می دانند و بر همین اصل معتقدند انارک به انار منتسب است ، میوه ای بهشتی که نزد ایرانیان احترام خاصی دارد، وک آنرا بمعنای تصغیر می دانند که اضافه شدن آن به انتهای کلمه در سایر منطقه ها نیز دیده می گردد نارسون یا نرستون(2) و نام محلی آننار سینه برهمین اساس واز نارستان یا انارستان مشتق می گردد

بعقیده دیگران ، نام این دیار از مجموع نا+ رس+ ینه بمعنی نم ونا+ خاک رس + پسوند نسبت ، گرفته شده است اگر چه گهگاه از نار به معنای آتش نیز سخن بمیان آمده است

گویش

گویش محلی انارکی ها با گویشهای میمه ای ، اردستانی و گزی مشابهت دارد شباهت زیاد این گویش با زبان زردشتی وبویژه با گویش نایینی با اندک تفاوتی در آواها ، نکته ایست که بعضاَ ریشه در حوادث وبه تبع آن ارتباطات تاریخی این منطقه ها با یکدیگر دارد

معماری انارک

سبک معماری بافت قدیم بعلت کویری بودن منطقه از فرم خاصی پیروی می نموده است چشمه ی آب، کوچه های باریک، تکیه و مساجد،دیوارها وبناهای خشتی با صفه وسقف های گنبدی ، مسطح، قوسی، یا طاق و چشمه دار بهمراه پشت بامهای کاهگلی وگهگاه بادگیرهااز جذ به های بافت قدیم است که در بافت نو که بنام شهرکشناخته می گردد اثری ازآنها به چشم نمی خورد اگر چه گهگاه خانه هایی بدون صفه وبادگیر نیز در بافت قدیم دیده می گردد .

بافت امروزی شهر ازدو قسمت قدیم ونو تشکیل شده است .

(1) واگذاری در آمد ناحیه ای از طرف دولت به اشخاص را تیول گویند- فرهنگ معین

(2) یادگارهای یزد، جلد اول، صفحه 166، ایرج افشار

معابر ، گذرگاهها ومحلات انارک

انارک امروزی چهار گذر گاه اصلی و هفت محله قدیمی دارد

سه معبر اصلی شمالی- جنوبی که به موازات هم قرار دارند ویک خیابان که در غرب آنها قرار گرفته است ، چهار گذر گاه اصلی شهر را تشکیل می دهند

اولین معبر از دروازه آقا آغاز شده وبا عبور از راسته بازار به غریب خانه ی امروزی می رسد که اکنون وپس از تخریب ، به میدانگاهی تبدیل شده است

خیابان مکارم که چند سالی محل زندگی آیت ا مکارم شیرازی در هنگام تبعید ایشان به این شهر بوده است دومین گذرگاه است

سومی بنام خیابان فرهنگ است وچهارمی که از غریب خانه به محله ی بیابانک می رود و سر از شهرک در می آورد بنام خیابان فردوس نامگذاری شده است

و اما محله های هفتگانه انارک عبارتند از:

1- محله ی بیابانک

نام محلیش وییاونکبوده وبعلت کوچ اهالی آن از بیابانک ، بدین نام خوانده می گردد این محله بر دامنه کوه واقع شده است وبواسطه کوچه حمام از محله ی سر آب جدا می گردد.

2- محله ی سر آب

با نام محلی سراو یا کمر ناردو ، که بعلت وجود چشمه ی آب شیرین با نام چشمه ملودر این محله نامگذاری شده است مکتب ملا ابوالحسن در این محله قرار داشته است این محله در شمال محله ی بیابانک است.

3-محله ی بیک علی

سکونت یکی ازمعتمدین شهر به نام حاج محمدعلی بیک علی دراین محله، منشاءاین نامگذاری است ثروتمندان وشتر داران دراین محله ساکن بوده اند این محله درشرق انارک است.

4-محله ی قافله گاه

قافلگ نام دیگر آن است. در گذشته بار انداز شتران درآن قرارداشته است آتشکده، بالا خانه لیلی ومجنون ومیدانگاه در این محله قرار دارند.

5- محله ی جویباره

در ادامه ی محله قافله گاه بوده که امروز مورد تخریب قرار گرفته است (1)این محله در انتهای خود به حصار شاهی، دروازه وبرج نگهبانی ختم می گردد.

6- محله ی عرب ها

نام محله از طوایف عرب مهاجر از زواره وشهراب گرفته شده است. ازاین محله امروز، چیزی جز خاطره ، آنهم در اذهان پیران انارک وجود ندارد حمام عربها وبرج محله ی عربها نیز نتوانستند بیش از سال 134 دوام بیاورند.

7- محله ی پشت حصار

در این محله که محله ای پر جمعیت بوده است میدان آغله قرار گرفته است که محل بار انداز شتران وتجمع ساربانان درقدیم بوده است این محله در شمال انارک واقع شده است.

در وازه محمد حسن حاج غلام علی د رانتهای این محله است.

(1) خانه های متروکه این محله در سال 134 وبدستور شهرداری تخریب شد.

جمعیت

ساکنان امروزی انارک را بومیان ومهاجران تشکیل می دهند.

ولی آنچه معین است اولین ساکنان این دیار طوایفی از محمدیه وکوه پایه های نایین بوده اند که بدنبال مراتع خوب وچشمه سارهای اطراف آن در این مکان سکنی گزیده اند وبدنبال آن سایرین از شهر های مجاور مثل زواره ، بیرجند، اردکان، بیابانک، شهر بابک وامثالهم به این سو گسیل شدند دور بودن انارک ازدسترسی حکومتهای مرکزی به آن و به تبع آن امنیتی نسبی ، شاید از دلایلی ست که گروهی دیگر را به سوی خود کشیده است، مسیله ای که امروز نیز ادامه دارد اگرچه از آمار جمعیت بومی آن کاسته گردد.

آخرین آمار جمعیت بر اساس اسناد موجود در بخشداری انارک مر بوط به سال 138 وبالغ بر 156 نفر می باشد.

مزارع وروستاها

اولین خانه سازی ها در اطراف چشمه ی آب شیرین صورت پذیرفته ولی کم کم وبه جهت استفاده از آب بیشتر، پراکندگی جمعیت به اطراف واکناف روی داد ه است ، همراه با خانه سازی کشت وکار وکرت بندی زمینها نیز اجرا شده و کشاورزی و باغداری رواج یافته است ، امری که امروزه نه تنها بعلت کم آبی بلکه سیاستگذاریهای نادرست کم کم به فراموشی سپرده می گردد ، بدین سبب توسعه روستاها و مزارع رخ داد تابه امروز که 48 مزرعه وروستا را در منطقه انارک می توان برشمرد که برخی از آنها خشک وبی آب وعلف بوده، وبرخی دیگر هنوز با وجود آب و آبادانی، رگه هایی از حیات را در خود می بینند.

با اینحال نباید فراموش کرد که قدمت برخی از آنها بیش ازیک قرن وگاه بیش از خود انارک نیز ذکر می گردد.

اسمعیلان، چاه شور، چاه درختک، مغن، زرگر آباد، محمد آباد، معلا، چاه گربه، اشین، مزرعه حاج باقر، پیوک، جیربو، بیدچاه، سبرز، سهل محمد دهی، مزرعه حاج مهدی، مزرعه ی عبدالکافی، علم حاج باقری، علم صدر اباد، مرغاب ، زوار، قبله ، مزرعه ی دراز ، سهل طالب ، روسور و بالاخره چوپانان(1) نامهایی نیست که از کنار آنها بسادگی بتوان گذشت . چراکه هر کدام از اینها تاریخی پر حادثه داشته اند .

اینکه از چه موقع وبه چه علت خشت اول آنها بنا نهاده شده است ، اینکه مردمانی پر شور را در خود جای داده اند ، اینکه در روزگارانی نه چندان دور آباد بوده اند وسپس در روزگارانی مورد غارت وچپاول قرار گرفته اندو بالاخره اینکه بعضاَاز تب وتاب افتادند تا به اشکال امروزی در بیایند همه وهمه اتفاقاتی ا ست که گاه از لابلای برگهای تاریخ وگاه از زبان پیران هر دیار می توان به آنها دسترسی پیداکرد.

(1) شهرک آبادی در 9 کیلومتری شمال شرقی انارک

ویژگیهای طبیعی

از جنوب به اردکان ، از شمال به دشت کویر سمنان ، از شرق به چوپانان واز غرب به اردستان محدود است.

مساحت آن724/79 هکتار وفاصله آن از نایین 75 کیلو متر است ارتفاع 122 متراز سطح دریا وفاصله زمینی 225 کیلومتر از اصفهان و فاصله هوایی 342 کیلومتر تا تهران، از دیگر معینات این دیار است .

بعلت موقعیت جغرافیایی خاص،از آب وهوای بیابانی بر خوردار است هوای گرم وخشک، تبخیر زیاد آب، رطوبت وبارندگی کم بهمراه تابستانهای طولانی و اختلاف زیاد دمای شب وروز(حد اکثر4 درجه ی سانتیگراد بالای صفر وحد اقل 12 درجه ی سانتیگراد زیرصفر) میانگین دمای حدود 13/24 درجه ی سانتیگراد را بدنبال می آورد.

فصل گرما از اردیبهشت تا اواخر شهریور ادامه دارد در حالی که فصل سرما از دی تا نیمه اسفند طول میکشد

میانه بارندگی سالانه 1 5 میلیمتر است

بجز ریزش باران که برای منطقه ای اینچنین حیاتی ست ، ریزش برف، که گاه باید چند سال برای آن چشم انتظاری کشید وگاه در یکسال چندین ریزش دارد ، ونیز وزش باد وطوفان از دیگر عوامل جوی تا ثیرگذاربر منطقه است

وزش باد در بیشتر ایام سال در ساعاتی از شبانه روز، احساس می گردد قوس(باد خنک آذر ماه)، باد سارق(باد پاییزی) ، باد اسپند(از اول دی تا دهم بهمن) ، تله باد(گرد باد) ، تف باد (باد گرم تابستان) وسرخه باد (طوفانی که هر چند سال یکباراز غرب می وزد) از این جمله است

در خاک انارک رسوباتی از دوران پر کامبرین وکرتاسه وجود دارد ، وبهر صورت خاک آن عملاَ برای کشاورزی مناسب نیست این مشکل وقتی خود را بروز بهتری می دهد که مشکل بزرگتری بنام کم آبی را نیز به آن اضافه کنیم (1)

حوض، چاه ، قنات ، آب انبار ، چشمه ، و بالاخره مخازن آب امروزی وتانکرهایی که آب را به این منطقه حمل می نمایند ، من جمله مواردی هستند که در سیر مطالعه مشکل آب در منطقه انارک با آن روبرو می شویم

تنوع بافت زمین در منطقه انارک باعث ببار نشستن محصولات گیاهی زیادی شده وپوشش متنوعی را برای منطقه به ار مغان می آورد

گیاهان دارویی از قبیل آویشن ، درمنه ، کاکوتی وانواعی از این قبیل در این منطقه می رویند

در منطقه ها کوهستانی بادام کوهی ، انجیر کوهی ، پسته ی کوهی و آویشن می رویند

ریواس ، انجدان ، هلندر وتنگس در منطقه ها صخره ای وناهموار می رویند

انواع گز ، پرشم ، چزه ، شکر تیغال و گل تلخو نیز از روییدنی های منطقه ها رودخانه ای هستند

قیچ ودرمنه در منطقه ها هموار وتاغ ومعاش صحرایی در منطقه ها شنزار می رویند

در مجموع بیش از 2 گونه گیاهی در این منطقه شناسایی شده است

کانونهای پراکنده آب وتنوع در پوشش زمین شناختی منطقه وبه تبع آن پوشش گیاهی آن ، محیط زیست مناسبی را برای حیوانات اهلی ووحشی فراهم آورده است

از پرندگان منطقه انارک کبک ، تیهو ، کبوتر چاهی ، عقاب طلایی ، شاهین ، شانه به سر ، سبزه قبا ، جغد ، مرغ حق وانواع گنجشکان را می توان نام برد

در حالی که روباه ، گرگ ، گور کن ، گربه ، شغال ، کفتار وسیاه گوش از جمله درندگان می باشند

سوسمار ، لاک پشت ، رطیل ، مار ، افعی وعقرب از خزندگان قابل ذکر هستند

آهو ، بز کوهی ، کل نیز از حیوانات حلال گوشتی هستند که وجود آنها برای شکار چیان غنیمتی ست شکار چیانی که در طول تاریخ انارک با کلماتی مثل تیر وکمان ، قلباسنگ ، انواع تله های فلزی- لختی- دبوک وامروزه با انواع تفنگها، از خود رد پا بجا گذاشته اند

به این جمع لاک پشت ، گور خر وخر گوش را نیز باید اضافه نمود

انواع سوسک، مورچه ، پروانه ، ملخ ، کنه، سنجاقک و عنکبوت نیز ازانواع حشرات موجود در انارک می باشند

(1) زمین شناسی در ایران ، دکتر علی درویش زاده، ص289

کشاورزی و باغداری

روی آوری مردم انارک به کشاورزی وباغداری تا حدی مربوط به شرایط حاکم بر انارک پس از نا امنی ها وغارتگری های تاریخی ست که بر این دیار گذشته است

گندم ، جو ، پسته ، انار ، توت ، هندوانه ، خیار ، شلغم ، انجیر ، از محصولات بعمل آمده در این مزارع است

بدست آوردن خرما ، پسته ، رناس و پنبه دانه در اسمعیلان وعلم که ریگستانی شور هستند بهمان نسبت ارزش دارند که برداشت زرد آلو ، انجیر ، انگور ، در معلا وسهل وانواع سبزی وغلات در اشین و گندم وجو مرغوب و انار و خربزه ای مثال زدنی در چو پانان

اینها در حالیست که درختان توت ، انجیر ، انار بهمراه برخی از همین محصولات وبویژه انواع سبزی ها من جمله مواردی ست که در باغات و باغچو ها ی انارک ،نیز بعمل می آمده ، هنری که امروزه ، تنها شاهد آن وجود دیوارهای چینه ای از جنس گل در جای جای انارک بخصوص در جنوب شهر وگاه در اطراف انارک می باشد

تعداد این باغات که از کوجک(15 متری) تا بزرگ (2 متری)وسعت داشته اند را گاه تا 18 باغ ، نیز ذکر نموده اند

اگر چه بدست آوردن سبزی از زمینهای انارک بسختی صورت می پذیرد واین خود علتی بر کمتر مصرف شد ن آن در سفره غذایی انارکی هاست ولی چغندر ، شلغم ، زردک وبرخی میوه ها که از زمینها و باغات مذکور بدست می آید در این میان جای خود را دارند

خوراکی ها

استفاده از تخم مرغ وشیر ماکیان وگوسفندان که درفضای باربند (بهاربند)(1) منازل نگهداری می شوند از خوراکی های متداول امروزی می باشند

برنج ونان غذای اصلی انارکی هاست ولی آبگوشت ، دمپخت ، کالجوش ، پلو ، آش ، کماچ ، سیرک ، کپی نان ، قاتق و کمه از خوراکی های مثال زدنی ولذیذ انارک است

(1) باربند یا بهار بند مکانی است جهت نگهداری گوسفندان وماکیان در فصول گرما

مشاغل

اگر چه مجموع شرایط سخت آب وهوایی که از آن یاد شد بهمراه دلایل متعدد دیگری از قبیل نا امنی وسارقیده شدن احشام، کم آبی و گرگ زدگی شغل دامداری را در این منطقه با سختی روبرو نموده است ، با اینحال نباید فراموش کرد که بیابانهای اطراف انارک بجز موارد ذکر شده فوق در گذشته ای نه چندان دور جولانگاه شتران وشتربانان زیادی بوده است

شتر داری

از قدیم الایام شتر داری وپرورش شتربعنوان یک شغل وحرفه غالب، نظر مردم خونگرم انارک واطراف را به خود جلب نموده بود ارتزاق از راه این شغل برای انارکی ها ریشه ای تاریخی دارد انتقال ما یحتاج ساکنان شهر های دور ونزدیک به وسیله کاروان شتر ها که تحت سر پرستی ساربان بوده اند ، صورت می گرفته است ماامنی های زیادی از سوی غارتگران وچپاولگران در جهت راه این کاروانها رخ می داده است که در جای جای تاریخ انارک از آن سخنها به میان آمده واز آن گله ها وشکایتهاشده است

بهر صورت لازمه شغل شتر بانی ، بیابانگردی ست که اگر چه سخت وطاقت فرسابوده است لیکن بهره گیری از محصولات سایر منطقه ها واختلاط فرهنگی وآشنایی با آداب ورسوم سایر نقاط از پیامد های این شغل بوده است

فراموش نکنیم که بیابانگردان از نظر اطلاعات عمومی وآشنایی به جغرافیای منطقه ها در سطح بالایی قرار داشته اند

معدن

اکنون که از شغل انارکی ها سخن به میان آمد بد نیست راجع به یکی دیگر از مشاغل که آنهم از دیر باز با زندگی مردم انارک در هم آمیخته است سخن برانیم وآن شغل معد نکاری ست

در منطقه انارک از دیر باز معادن مختلفی وجود داشته است در باب اهمیت وجود این معادن در منطقه محدودی مثل انارک احتیاج به شرح اضافه ای نیست چرا که نه تنها از نظر ایجاد اشتغال ، بلکه از نقطه نظر مهمتری مثل بر قراری روابط در سطوح ملی وحتی فرا ملی نیز این شغل قادر به ایفای نقش بوده است ، چیزی که در تاریخ انارک هم به آن بر می خوریم وهر از چند گاهی که زمزمه تعطیلی یکی ازمعادن بگوش می رسیده است اضطرابی سراسر وجود آنهارا فرا می گرفته است

اسناد ومدارک موجود نشان می دهد که مامورین دولتی به واسطه وجود این معادن وبویژه بمنظوراخذ مالیات از در آمدهای حاصله به این منطقه گسیل بوده اند حضور نیروهای بیگانه قبل از جنگ جهانی دوم نیز گواه دیگری بر این مدعا ست

از قدیمی ترین این معادن می توان به معدن نخلک اشاره نمود که قدمت آن به قبل از ساسانیان می رسد معدنی که امروز در بین 46 معدن قدیمی انارک بنوعی فعالیت خود را حفظ نموده است (1)

معدن مس چاه پلنگ ، معدن زاچ ومس تلخه ، معدن آنتیموان پاتیار ، معدن مس باقرق ، معدن تالمسی ومعدن مسکنی از نمونه های دیگرند

حتی معادن طلا ونقره مثل معدن طلای خونی نیز در تاریخ انارک از خود رد پایی دارند

1-معینات جغرافیای طبیعی ایران - ترجمه ح، گل گلاب - ص 38

سایر مشاغل

دوره گری به معنای تعمیر گیوه هایی که انارکی ها بعنوان کفش از آن استفاده می نموده اند شغل دیگری ست که صاحبان این حرفه زواره ای هایی بوده اند که حجره آنها در غریب خانه قرار داشته است

عصاری نیز از دیگر مشاغل بوده که طی آن از دانه های روغنی مثل منداب ، کرچک ، کنجد وپنبه دانه ، روغن تهیه می نموده اند ، روغن منداب جدا از سایر خواص خود، کار سوختهای نفتی امروزی را می نموده است

شغل آب کشی وسپس تقسیم آب از جمله مشاغلی ست که در گذشته ای نه چندان دور در راستا ی مشکل همیشگی تاُمین آب در منطقه انارک وجود داشته است

منبع:ماهنامه الکترونیکی مهتاب ارسال به وسیله کاربر محترم سایت : sm1372

/ج

منبع: راسخون