گبه بافی: دنیای رنگارنگ خیال و رویا در هر بافت - وبلاگ تینتا

به گزارش وبلاگ تینتا، گبه نوعی زیرانداز سنتی و دست بافت ایرانی است که عشایر آن را می بافند. گبه ها از جنس الیاف طبیعی هستند و پرزهای بلند و نرمی دارند.

گبه نوعی زیرانداز سنتی است که با الیاف طبیعی مانند پشم حیوانات و ابریشم بافته می شود. این زیرانداز هنر دست عشایر منطقه ها مختلف ایران است و فرهنگ، آداب ورسوم و تاریخ ایران را به تصویر می کشد. عشایر، گبه را با قوه خیال و با الهام از عناصر طبیعت و زندگی می بافند. این زیرانداز به علت دست بافت بودن و کیفیت بالا، با قیمت زیادی به فروش می رسد. گبه علاوه بر ایران، در بسیاری از کشورهای جهان معروفیت و محبوبیت دارد.

آنچه که باید از گبه بدانید:

• گبه چیست؟
• فرق گبه با فرش
• تفاوت گبه و گلیم
• گبه ماشینی چیست؟
• انواع گبه
• مزایا و معایب گبه
• قیمت گبه

گبه چیست؟

گبه یکی از انواع زیرمقدارای سنتی ایرانی است که عشایر آن را به روش دستی فراوری می نمایند. گبه ها کیفیت مرغوبی دارند؛ زیرا برای بافت آن ها از پشم و موی بز و گوسفند و ابریشم استفاده می شود. گبه را با عنوان های فرش عشایری و قالیچه خرسک نیز می شناسند؛ اما در اصل خرسک به نوعی از گبه می گویند که ایل بختیاری آن را می بافتند.

هم اکنون در فرهنگ لغت های مختلف، گبه به معنی ضخیم و زمخت تعبیر می شود؛ اما در گذشته گبه با معانی دیگری مانند قبیح، زشت، معمولی و محافظ شناخته می شد؛ بااین وجود، معنی اصلی گبه، خام، طبیعی یا دست نخورده است.

خاستگاه گبه

شوربختانه در خصوص منشا هنر گبه بافی اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ بااین وجود، احتمال می رود که قدمت گبه بافی به انسان های نخستین بازشود. به گفته محققان، کوچ نشین های نخستین، با استفاده از پشم حیوانات اهلی، اولین گبه ها را فراوری کردند تا سرمای زمین به بدن شان نفوذ نکند.

به صورت کلی، خاستگاه گبه به ایران برمی شود. در اسناد تاریخی ایران، برای اولین بار از کلمه گبه در سال 1540 میلادی و دوره صفویه یاد شده است. طبق روایتی که وجود دارد، یکی از شاهان هندی، همایون گورکانی، به دلایل سیاسی به ایران و شاه طهماسب صفوی پناه آورده بود. شاه طهماسب نیز از همایون گورکانی استقبال بی نظیری به عمل آورد. این حاکم صفوی دستور داد برای استقبال از پادشاه هندی، در سالن زیرمقدارای متنوعی پهن نمایند که یکی از آن زیرمقدارا گبه نام داشت.

استان فارس یکی از اولین منطقه های بود که هنر گبه بافی در آن رونق گرفت. طبق اسناد و مدارک، قدمت گبه بافی در استان فارس به 150 سال قبل می رسد. گبه بافی در بین عشایر این استان یعنی ایلات خمسه، ممسنی، بختیاری و قشقایی رواج زیادی دارد؛ خصوصا تبحر تیره آرد کپان از طایفه عمله ایل قشقایی، در بافت گبه زبانزد است.

از دیگر سرچشمه های هنر گبه بافی در ایران می توان به خراسان، دوگنبدان، باشت، چشمه بلقیس و چرام در شهرستان کهگیلویه، برازجان و حوزه های روستای شول و ده کهنه در شهرستان بوشهر اشاره نمود. گبه روستای شول گناوه، در بازارهای جهانی هواداران و خریداران بسیاری دارد.

ویژگی های گبه

گبه ها پرزهای بلندی دارند؛ گاهی ارتفاع پرزها به دو سانتی متر می رسد. تعداد پود این زیرمقدارا نیز زیاد است؛ به طوری که در هر رج سه تا هشت و گاهی تا 14 پود بافته می شود.

ابتدا گبه ها در رنگ های سیاه، سفید، خاکستری، قهوه ای، شیری و کرم بافته می شدند؛ چراکه عشایر فقط می توانستند این رنگ های طبیعی را از پشم حیوانات به دست بیاورند؛ اما با گذر زمان، عشایران علاو ه بر رنگ های خنثی، از رنگ های گیاهی دیگری استفاده کردند که هر رنگ نیز مفهوم خاصی دارد. به عنوان نمونه رنگ زرد سمبل جوانی، شادابی و وطن؛ رنگ آبی به معنی ایمان، آرامش و جاودانگی؛ رنگ سبز نماد طبیعت، اعتدال و صلح و رنگ قرمز مظهر حق، حیات و هیجان است. فرایند رنگرزی گبه ها با رنگ طبیعی انجام می گیرد؛ به همین دلیل این نوع زیرانداز به سلامت انسان آسیب نمی رساند.

گبه ها بدون نقشه و به صورت ذهنی بافته می شوند و در دسته زیرمقدارای سنگین وزن قرار می گیرند. در واقع به طور میانه، وزن یک متر مربع گبه دست بافت، به سه کیلوگرم می رسد؛ چراکه در آن ها نخ های پشمی ضخیم و بلند به کار می روند. بافنده ها معمولا گبه ها را در مقدار های دو تا 6 متری می بافند.

فرق گبه با فرش

گبه ها تعداد پودهای بیشتری نسبت به فرش دارند. گبه نسبت به فرش نرم تر، سنگین تر و کوچک تر است. بعلاوه گبه ها برخلاف فرش ها بافت درشت تر و پرز بلندتری دارند. در فرش می توان نقش ونگار زیادی را مشاهده کرد؛ در حالی که در گبه نقوش کمتری به کار می رود. بافندگان فرش ها را روی دار عمودی و گبه را روی دار افقی یا همان دار زمینی می بافند.

تفاوت گبه و گلیم

بافندگان، گلیم را بر اساس نقشه های آماده یا طرح های ذهنی می بافند؛ اما گبه ها همواره به صورت انتزاعی بافته می شوند و هنرمند هیچ نقشه ای را مشاهده نمی نماید.

گلیم پرز و خاب ندارد و در واقع بافت آن دو بعدی و شبیه به موکت است؛ اما پرزهای گبه را می توان به راحتی مشاهده کرد و اصطلاحا این نوع زیرانداز، بافتی سه بعدی و خاب دارد. طرح گلیم بیشتر از نقوش هندسی و منظم پیروی می نماید؛ اما در گبه تنوع طرح بیشتر است.

به صورت کلی گبه نسبت به گلیم ضخیم تر، گرم و نرم تر، مقرون به صرفه تر و سنگین تر است. بعلاوه در گلیم نسبت به گبه دست بافت، رنگ های بیشتری به کار می رود. گلیم و گبه هر دو زیر 6 متر بافته می شوند؛ اما معمولا گلیم ها بزرگ تر از گبه ها هستند.

گبه ماشینی چیست؟

گبه های ماشینی برخلاف گبه های دست بافت در کارخانه با سرعت بالایی فراوری می شوند. معمولا در تهیه آن ها الیاف مصنوعی مثل اکریلیک، پلی استر و پروپیلن مورد استفاده قرار می گیرند؛ به همین دلیل گبه های ماشینی نسبت به گبه های دست بافت با قیمت مناسب تری به فروش می رسند. ماشینی بودن این نوع گبه ها باعث می شود که طرح و بافت منظمی داشته باشند. گبه های ماشینی اغلب 320 تا 440 شانه هستند. این نوع گبه ها برعکس گبه های دست بافت وزن پایین تر، ضخامت کمتر و طرح های متنوع تری دارند.

انواع گبه

گبه ها بر اساس نوع بافت، روش فراوری کردن، منطقه فراوری، طرح و نقش ونگار و ترکیب با سایر هنرها، به پنج دسته مختلف تقسیم می شوند.

گبه از لحاظ نوع بافت

هنرمندان گبه ها را به دو روش فارسی باف و ترکی باف می بافند؛ بااین وجود فارسی بافی در فراوری گبه رواج بیشتری دارد. در فارسی بافی گره ها نامتقارن و در ترکی بافی گره ها متقارن هستند.

گبه از لحاظ روش فراوری

گبه ها از نظر روش فراوری به دوسته دست بافت و ماشینی تقسیم می شوند. گبه دست بافت به زیراندازی می گویند که انسان ها آن را به شکل دستی می بافند. گبه ماشینی، زیراندازی است که ماشین آلات و دستگاه ها آن را فراوری می نمایند.

گبه های ماشینی نسبت به گبه های دست بافت از ارزش معنوی کمتری برخوردار هستند؛ ازاین رو گبه ماشینی برای افرادی که فرزند خردسال یا حیوان خانگی دارند، مناسب تر است.

گبه از لحاظ منطقه فراوری

گبه بافی در بسیاری از منطقه ها ایران رواج دارد. هنرمندان هر منطقه نیز گبه را به شکلی منحصربه فرد می بافند.

• قشقایی: ایل نشینان قشقایی جنوب کشور، به ویژه استان فارس، گبه هایی به نام قشقایی می بافند. هنرمندان این منطقه ها، اغلب طرح های ژئومتریک را روی گبه ها خلق می نمایند.
• بلوچی: گبه های بلوچی مختص شهرهای جنوب شرقی ایران مثل سیستان و بلوچستان هستند. در بافت این گبه ها رنگ های گرم و نقش ونگارهای ژئومتریک به کار می روند.
• کردی: در منطقه ها کردنشین ایران مثل کرمانشاه و کردستان، گبه کردی با طرح و نقش انسان و حیوان فراوری می شود.
• لری: مردم شهرهای لرنشین مثل لرستان و خوزستان، گبه لری فراوری می نمایند. در این گبه ها می توان طرح هایی از طبیعت و زندگی روستایی را مشاهده کرد.
• ترکمن: بافت گبه ترکمن در شهرهای شمال شرقی ایران و ترکمن نشین رواج دارد. هنرمندان ترکمنی در بافت این گبه ها از طرح های خاصی استفاده می نمایند که نشان دهنده فرهنگ ترکمن هستند.

گبه از لحاظ طرح

با وجود اینکه گبه بافی به صورت ذهنی انجام می گیرد، اغلب بافندگان از طرح های مشابهی برای بافت گبه استفاده می نمایند؛ اما در عین حال هر گبه جزئیات منحصربه فرد خود را دارد.

• طرح شیر: بافندگان در بعضی گبه ها تصویر شیر را می بافند. شیر در فرهنگ ایرانی نماد عظمت و شوکت و در اسلام مظهر متانت و شجاعت است.
• طرح حوض یا ترنج: در گبه طرح حوض می توان طرحی از ترنج را مشاهده کرد که در وسط گبه واقع شده است. اطراف این ترنج نیز با گلبرگ، غنچه و... تزیین می شود.
• طرح خشتی یا قابی: به گبه هایی خشتی می گویند که کادر یا قاب های زیادی داشته باشد. معمولا نیز داخل این کادرها نقوشی متفاوت یا یکسان وجود دارد. نقش های به کاررفته در این طرح، شامل انواع نقوش هندسی، ستاره ای، پرندگان، درخت و گل است.
• طرح درخت: معمولا بافندگان طرحی از درخت بید مجنون یا سرو را روی گبه می بافند. درخت بید مجنون سمبل غم و اندوه و درخت سرو مظهر شادمانی و سرور است.
• طرح خانه در هم: گبه های خانه درهم، تصاویری از آغاز تا انتها زندگی را به تصویر می کشند. در واقع این نوع گبه ها نشان دهنده مفاهیم عرفانی هستند.
• طرح کف ساده: طرح کف ساده در واقع نمادی از خانه های روستایی ساده و زمین های کشاورزی بدون محصول است.
• طرح چهار فصل: طرح چهار فصل به گبه ای می گویند که طرح آن شامل چهار قاب با تصویر چهار فصل سال است. گاهی اوقات هنرمند به جای تقسیم گبه به چهار قسمت، درختی در مرکز کار می بافد و روی شاخ و برگ آن چهار فصل سال را با نخ و پشم رسم می نماید.

گبه های ترکیبی

بعضی مواقع هنرمندان گبه بافی را با سایر هنرها ترکیب می نمایند و اثری خاص به وجود می آورند.

• گبه پتویی: به گبه هایی با پود زیاد و پرز بلند، گبه پتویی می گویند. این نوع گبه ها نرم و دو طرفه هستند؛ ازاین رو از آن ها به عنوان پتو استفاده می نمایند.
• گلیم گبه: گلیم گبه یا به اصطلاح محلی گمچه، ترکیبی از هنر گلیم بافی و گبه بافی است. بافندگان گلیم گبه را با استفاده از پشم می بافند. زمینه این نوع زیرانداز مانند گلیم است. از ویژگی های خاص آن می توان به نقوش برجسته و طرح های منحنی اشاره نمود.
• گبه قالی: گبه قالی ظریف ترین نوع گبه است و به گبه ای گفته می شود که هنرمند آن را با پود کم و پرز کوتاه می بافد. در واقع در این نوع گبه در هر رج، حداکثر سه پود وجود دارد.

مزایا و معایب گبه

به صورت کلی مزایای گبه نسبت به معایب آن بیشتر است. برای اینکه بتوانید از مزایای این زیرمقدارا بهره مند شوید، باید در زمان خرید به نکاتی مثل مرغوب بودن الیاف و طبیعی بودن رنگ آن ها توجه کنید. برای تشخیص طبیعی بودن رنگ، یک دستمال خیس و سفید را روی گبه بکشید. اگر دستمال رنگ گرفت، یعنی در گبه رنگ مصنوعی به کار رفته است.

مزایای گبه ها

گبه تنها یک زیرانداز ساده نیست؛ چراکه غیر از پوشاندن کف زمین، فواید دیگری نیز دارد.

• زیبایی: گبه ها با طرح ها و رنگ های متفاوت فضای خانه را تزیین می نمایند و به آن زیبایی و اصالت می بخشند. علاوه بر طرح های سنتی، گبه هایی با طرح مدرن نیز فراوری می شوند؛ به همین دلیل افراد با هر سلیقه ای می توانند از گبه برای دکوراسیون خانه بهره بگیرند.

• مقاومت: گبه ها دوام زیادی دارند. در واقع گبه می تواند سال ها بدون تغییر شکل ظاهری، ماندگاری داشته باشد.
• مقدار راحتی: گبه ها نرم و عایق صدا هستند. به همین دلیل این نوع زیرمقدارا می توانند گزینه مناسبی برای خانه های آپارتمانی باشند.
• گرما: گبه ها به علت ضخامت زیاد و پرزهای بلند، مانع نفوذ سرمای زمین به بدن می شوند و تاثیر زیادی در گرم ماندن محیط دارند.

معایب گبه ها

گاهی اوقات موضوع هایی مانند قیمت و شرایط نگهداری، علاقه مندان را از خرید گبه منصرف می نماید.

• ابعاد: گبه ها معمولا در مقدار های کوچک فراوری می شوند.
• قیمت: گبه های مرغوب قیمت زیادی دارند و خرید آن ها برای همه اقشار جامعه ممکن نیست.
• نگهداری: معمولا خرده ریزها و گردوغبار، به راحتی داخل پرزهای گبه می روند. به همین دلیل تمیز کردن و جارو زدن گبه ها کار سختی است. بعلاوه گبه ها نباید در معرض نور خورشید و در مکان مرطوب قرار بگیرند. نور خورشید موجب رنگ پریدگی گبه و رطوبت باعث پوسیدگی آن می شود. شست و شوی گبه را نیز باید به افراد متخصص سپرد.

قیمت گبه

فاکتورهای زیادی در مشخص قیمت گبه نقش دارند. بعضی از مهم ترین آ ن ها شامل مقدار، جنس نخ، وزن، ظرافت و پیچیدگی نقش، نوع بافت و محل بافت می شود. به طور میانگین در سال 1403 خورشیدی، گبه دست بافت نیم متری با قیمت حدود 400 هزار تا 2,000,000 تومان و گبه دست بافت 6 متری با قیمت حدودی 22,000,000 تا 110,000,000 تومان به فروش می رسد.

آیا شما تجربه استفاده از گبه را دارید؟ شاد می شویم تجربه های خود را در خصوص مزایا، معایب و نحوه نگهداری گبه، برای همراهان وبلاگ تینتا بنویسید.

پرسش های متداول

گبه چیست؟

گبه نوعی زیرانداز سنتی ایرانی است که عشایر آن را با الیاف طبیعی مثل ابریشم و پشم گوسفند و بز می بافند. گبه ها از لحاظ نوع بافت، منطقه فراوری، روش فراوری، طرح و ترکیب به پنج دسته تقسیم می شوند.

فرق گبه با فرش چیست؟

گبه نسبت به فرش نرم تر، سنگین تر و کوچک تر است. گبه برخلاف فرش بافت درشت تر، پرز بلندتر و نقش کمتری دارد. بافندگان فرش را روی دار عمودی و گبه را روی دار افقی می بافند.